De Amerikaanse regisseur Ken Burns is met z’n 14-delige documentaire serie The War niet aan z’n proefstuk toe. In 1990 oogstte hij bijval met de 9-delige serie The Civil War en later met de eveneens uit negen delen bestaande serie Baseball (1994) en met de tiendelige serie Jazz (2001). Algemeen geldt hij als een vernieuwer van het genre in de Verenigde Staten, terwijl z’n aanpak niet altijd op algemene goedkeuring kon rekenen. Zo werd hem in verband met Baseball en met Jazz onvolledigheid en onnauwkeurigheid verweten en kreeg hij over The War te horen dat er veel te weinig aandacht zou zijn besteed aan de figuur van Hitler en Mussolini enerzijds, en aan de rol van Stalin, Roosevelt en Churchill tijdens WOII anderzijds. Een terechte opmerking, zij het dat Burns ook interviews met generaals en legeraanvoerders heeft vermeden, de strategieën van de oorlogvoerende partijen terzijde laat en resoluut voor een aanpak kiest op het niveau van de soldaten, van hun familieleden, vrienden en collega’s. Ooit noemde men een dergelijke aanpak ‘human interest’, maar sinds de overkill van dergelijke producties op de Vlaamse openbare en de commerciële omroep in de voorbije twee decennia, is het woord in ongenade gevallen, samen met het documentaire genre (van eigen bodem) in zijn geheel overigens.

 

 

Ken Burns en Lynn Novick doen het verhaal van de Tweede Wereldoorlog vanuit het Amerikaanse standpunt en daarbij kijken zij achter de schermen van de oorlogvoering: hoe veranderde de oorlog hun land, wat waren de gevolgen voor de burgers en de soldaten, welke prijs werd er betaald? Wij in Europa gaan er nl. té gemakkelijk vanuit dat Amerika gewoon klaar stond om ons van het nazi-juk te bevrijden om vervolgens uit te groeien tot machtigste natie ter wereld. De V.S. hadden 25 jaar eerder al een zware tol betaald voor dat andere Europese conflict, Wereldoorlog I, en de Amerikaanse economie was anno 1940 nog maar net aan een voorzichtige relance begonnen, na de beurscrisis van 1929. Washington had zich intussen grotendeels teruggetrokken uit de internationale politiek en voor een isolationistische koers gekozen. De Japanse aanval op Pearl Harbor kwam dan ook zeer ongelegen, want Amerika was helemaal niet klaar voor een nieuwe grote oorlog. Het leger telde nauwelijks 175.000 manschappen (minder dan Roemenië op dat moment) en bovendien waren ze slecht getraind en stamde het oorlogsmateriaal nog grotendeels uit de Eerste Wereldoorlog. Aan een confrontatie met Hitlers machtige leger durfde men in Washington niet eens denken en zelfs het terugslaan van de Japanse agressor bleek een zeer moeilijke klus: in de Stille Oceaan vielen alle Amerikaanse bases tussen Hawaii, Australië en de Filippijnen in Japanse handen. De Amerikaanse troepen hielden er te nauwer nood stand op een schiereiland in de buurt van Manila. Ondertussen regeerden Duitse duikboten op de Atlantische Oceaan, waar ze de commerciële en militaire scheepvaart tot net voor de Amerikaanse oostkust harde klappen toebrachten.

 

 

Roosevelts New Deal – een economisch relanceprogramma dat in 1933 het daglicht zag om de werkloosheid te bestrijden – stond vanaf de oorlogsverklaring tegen Japan helemaal in het teken van de Amerikaanse bewapening. Fabrieken die sinds jaren leegstonden werden weer in gebruik genomen en het aantal werklozen – in de periode 1929-1932 aangegroeid tot 25 procent van de bevolking – nam zienderogen af. Ondertussen werd alles in het werk gesteld om soldaten in sneltempo te rekruteren en op te leiden, want Roosevelt begreep al heel gauw dat Amerika zich niet meer afzijdig kon houden: de gruwelen van de nazi’s tegen de joden in Polen zouden op termijn álle vijanden van de fascistische oorlogsstokers (Duitsland, Italië en Japan) treffen en dat behoorden de Geallieerden (V.S., West-Europa, Groot-Brittannië en Rusland) tegen elke prijs te vermijden.

 

Ken Burns vertelt het verhaal van WOII aan de hand van herinneringen van mannen en vrouwen uit vier verschillende delen van de Verenigde Staten: Waterbury (Connecticut), Mobile (Alabama), Sacramento (Californië) en het buitenplaatsje Luverne in Minnesota, waar jonge mannen om diverse reden besloten om in het leger te gaan, zich nauwelijks bewust van de zware consequenties die dat zou hebben voor henzelf en hun families. Want de oorlog die aanvankelijk nog veraf leek en die het Amerikaanse publiek alleen kende via het actualiteitenjournaal in de bioscoop, bleek de boerenzoons, de voormalige koks en de jonge bankwerkers in een mum van tijd mee te slepen in het meest dodelijke conflict uit de menselijke geschiedenis dat uitgevochten werd in de verraderlijke regenwouden van Zuidoost-Azië,  in de verschroeiende woestijnen van Noord-Afrika en op de versterkte stranden van West-Europa, plekken en situaties waarmee de Amerikaanse mariniers en piloten totaal niet vertrouwd waren. Terwijl de soldaten in verre landen probeerden te overleven, wachtten hun families thuis met een bang hart op de gevreesde telegrammen van het Ministerie van Defensie…

 

 

De Tweede Wereldoorlog veranderde de Amerikaanse samenleving en maakte van De Verenigde Staten de eerste industriestaat en de belangrijkste wereldmacht. Beeldmateriaal van vóór, tijdens en na de oorlog toont de enorme evolutie die het grote land doormaakt in minder dan vijf jaar tijd. Amerikanen zijn er wellicht allemaal een beetje mee vertrouwd, voor Europese ogen is dit materiaal beslist nieuw en verrassend: de mannen trekken naar de oorlog en dus nemen de vrouwen hun plaats in de industrie in. Ze maken onderdelen voor vliegtuigen en bommen, maar ze gaan ook aan de slag als lassers en veiligheidcontroleurs. Zwarten – tot dan toe zeldzaam in de industrie – worden massaal aangetrokken voor het vuile werk in de zgn. oorlogssteden die bijna voor 100 procent voor de oorlogsindustrie produceren. Naargelang er steeds meer (blanke) mannen voor de oorlogsvoering worden gerekruteerd, gaat men zwarten opleiden voor ‘geschoold werk’. Dat leidt nog tijdens de oorlogsjaren tot een conflict met de blanke arbeiders en in Mobile, Alabama dijt het conflict zelfs uit tot een kleine rassenoorlog. De zwarten eisen gelijke rechten, de blanken zien de negros het liefst in hun ondergeschikte positie als huisknecht of werkvrouw. Ook in het leger ontstaan er problemen wegens de totale segregatie tussen blank en zwart: de vrijheid waarvoor de zwarte soldaat in Europa en Azië vecht, wordt hem in eigen land ontzegt. Het zal ook daar tot spanningen leiden en de nieuwe verhoudingen in het Amerikaanse leger na de oorlog sterk beïnvloeden.

 

De V.S. herstellen zich langzaam van de Grote Depressie. Wat er elders in de wereld gebeurt, lijkt de gemiddelde Amerikaan nauwelijks te interesseren. Dan komt de verpletterende aanval op Pearl Harbor en is Amerika verplicht om terug te slaan.

 

In de eerste jaarhelft van 1942 komt er van de frontlinies alleen maar slecht nieuws. Hitlers troepen lopen de buurlanden gewoon onder de voet. Tussen Hawaii en de Filipijnen zijn alle Amerikaanse bases bezet door Japan en in Oost-Europa komt Rusland onder zwaar Duits vuur te liggen.

De Duitsers rukken met hun machtige oorlogsmachine nu ook Noord-Afrika binnen. De Geallieerden (Groot-Brittannië en De Verenigde Staten) raken het niet eens over de te volgen tactiek om de opmars van de nazi’s te stuiten en dat speelt Hitler in de kaart.

 

In de nazomer van 1943 voert de Sovjet-Unie een bloedige strijd tegen de Duitse troepen. De westelijke Geallieerden bieden steun vanuit de lucht. Britten en Amerikanen bombarderen massaal de Duitse steden, de Britten ’s nachts, de Amerikanen overdag, maar de verliezen zijn groot wegens het superieure Duitse materiaal dat schijnbaar ongehinderd van de productiebanden loopt.

 

In de herfst van 1943 krijgt het Amerikaanse publiek voor het eerst de gruwelen van de oorlog onder ogen: het magazine Life publiceert een foto van drie GI’s die gesneuveld zijn op het strand van Nieuw-Guinea. Aan het westelijke front landen de Geallieerden op de kust van Sicilië.

Eind januari gaan Britse en Amerikaanse troepen aan land in het zuiden van Italië in de hoop om via een omweg Rome te bereiken. Maar het terrein is moeilijk, de weerstand is hard en massaal en de Duitsers reageren meteen: de geallieerde troepen zitten in de val.

 

In juni 1944 is het dan eindelijk zover: Britse en Amerikaanse troepen landen op de kust van Normandië. Met honderdduizenden zetten ze hun leven op het spel. De landing begint vroeg in de ochtend. Een historische dag voor Europa en de wereld.

 

Ondanks grote verliezen op de stranden van de Noordzeekust, rukken de geallieerde troepen tijdens de zomer op in oostelijke richting. Maar de vijand geeft zich niet makkelijk gewonnen. Dat ondervinden de Amerikanen ook in de Pacific, waar de Japanse keizerlijke troepen een verbeten strijd voeren om het ergste te voorkomen.

 

In september lijkt het tij in West-Europa definitief te zijn gekeerd en de overwinning voor de geallieerden binnen handbereik. Maar dan slaan de Duitse legers onverwacht hard terug via de Ardennen en blijkt voor de zoveelste keer dat een oorlog nooit gewonnen is voor de laatste vijandelijke soldaat ontwapend is en de totale overgave getekend.

 

De geallieerde opmars in oostelijke richting is vastgelopen. Ook de familieleden in Mobile, Sacramento, Luverne en Waterbury hebben redenen om zich zorgen te maken over hun vaders en zoons aan het front.

In Amerika keert de publieke opinie zich tegen de oorlog: na drie jaar en vele jonge Amerikaanse doden heeft men er genoeg van. Aan de reeks slechtnieuwstelegrams lijkt ondertussen geen einde te komen.

 

De Geallieerden hebben het geluk aan hun kant: het terrein dat ze tijdens de beruchte ‘Battle of the Bulge’ verloren, is teruggewonnen. Hun volgende doel: de Rijn oversteken.

 

In maart 1945 tonen de Amerikaanse bioscopen een filmpje met een boodschap van president Franklin D. Roosevelt waarin die verklaart dat de oorlog met Japan nog wel een paar jaar kan duren. Half april volgt het schokkende bericht dat de president is overleden.

 

Afl.14: A World Without War (mei-december 1945)
In Europa is het Hitler-regime van de kaart geveegd. Aan de andere kant van de wereld zijn Amerikaanse troepen nog altijd slaags met Japanse eenheden op het eiland Okinawa. Of zoals één van hen het verwoordt: Nazi-Duitsland had net zo goed op de maan kunnen liggen. Drastische maatregelen dringen zich op in het Verre Oosten.

 

Ken Burns en Lynn Novick hebben samen met hun medewerkers vijf jaar aan dit project besteed, dat ze in opdracht van PBS tot een goed einde brachten. Honderden foto’s over de oorlog en over de geïnterviewden werden gedigitaliseerd, duizenden meters footage uit privécollecties, uit nationale archieven en uit de collectie van het Amerikaanse leger bekeken en gekeurd. Zelden gebruiken ze een beeld of een foto die ooit eerder in een dergelijke documentaire is getoond. Het is een hele tour de force, want uiteindelijk gaat het hier om meer dan 14 uur film. Indrukwekkend zijn de prachtige kleuropnamen van het Amerikaans leger tijdens de oorlogshandelingen in Europa én in het Verre Oosten. Iedereen kent ondertussen de kleurenbeelden die George Stevens jr. draaide over de zegetocht van de Amerikaanse troepen op weg naar Berlijn (D-Day To Berlin, 1994), maar het Amerikaanse leger heeft ook alle andere grote conflicten gedeeltelijk in kleur laten documenteren én het materiaal duidelijk al die tijd in goede omstandigheden bewaard. Het resultaat is fenomenaal. Lynn Norvick die optrad als coregisseur en producent van The War, legt er de nadruk op dat ook de penibele situatie van de Amerikaanse burgers van Japanse afkomst niet is vergeten: ruim 100.000 onder hen werden aan de Amerikaanse westkust naar speciale kampen geëvacueerd (om redenen van nationale veiligheid). Later kwamen de jonge mannen in een speciale legereenheid terecht die ten strijde trok tegen Japan, terwijl hun familieleden in bewaakte kampen zaten.

De kwaliteit van het beeldmateriaal is wisselvallig, waarbij de goede kwaliteit van de kleurenfootage uit Amerikaanse legerbronnen opvalt. Het fotomateriaal is zwart-wit, de recente interviews soms een beetje korrelig, maar krijgen een meer dan voldoende voor een dergelijk project.

De geluidstrack valt uit elkaar in twee stukken: er is de muziektrack van Wynton Marsalis, speciaal geschreven voor deze serie, waarbij eenzelfde melodie wordt gehanteerd voor de verschillende locaties, zij het met telkens een net iets andere invulling. Marsalis heeft een ondersteunende en stemmige soundtrack gecomponeerd, een beetje jazzy en een beetje jaren veertig.

Opvallend is het feit dat de originele oorlogsfootage van geluid is voorzien. De geluidstechnici waren er een jaartje zoet mee. Van alle types vliegtuigen en wapens is nagegaan welke geluiden ze maakten en op die manier komt het oude manier helemaal tot leven, of zoals Lynn Novick het uitdrukt: het is een poging om de kijker een zo goed mogelijke indruk te geven van hoe het er aan toe gaat in de oorlog.

De vijfendertig minuten durende The Making of The War is een nuttige en welkome toevoeging. Ken Burns zet het nog een keer op een rijtje: (1) gemaakt omdat er veel vraag was van veteranen die een interessant verhaal te vertellen hadden, (2) op een moment dat hij vernam dat in de V.S. 1000 WOII-veteranen per dag stierven en interessante getuigenissen dus dreigden verloren te gaan, (3) bedoeld als een eerbetoon aan de helden van toen en de families die thuis voor financiële en morele steun zorgden. Want de Tweede Wereldoorlog is niet zo maar een conflict, het is nog altijd (1) het grootste militaire conflict uit de menselijke geschiedenis, (2) met een duidelijke afbakening tussen de goeden en de slechten, (3) dat gelukkig door de goeden werd gewonnen, (4) zij het ten koste van miljoen mensenlevens in beide kampen. Tijdens een heel lange vooronderzoekperiode slaagde het team erin om interessante gesprekspartners te strikken en al even interessant beeldmateriaal, representatieve foto’s, brieven en amateurfilmpjes op de kop te tikken over het leven van de geïnterviewden en dat van hun omgeving. Daarna was het nog alleen een kwestie van een lange beeld- en materiaalselectie en montage, waarbij het aantal reconstructies beperkt bleef tot twee minder belangrijke scènes.

The War, de 14-delige non-fictieserie van Ken Burns en Lynn Novick, is een indrukwekkend werkstuk waarin de deelname van de Verenigde Staten aan WOII gedocumenteerd is aan de hand van getuigenissen van veteranen en hun familieleden in vier verschillende plaatsen in de V.S., in een poging om de kijker een indruk te geven over hoe het thuisfront de verre oorlog beleefde en de soldaten aan het thuisfront verslag uitbrachten over de gang van zaken op het slagveld. Burns en Novick illustreren hun 14,5 uur durende documentaire met originele footage in zwart-wit en kleur, met amateuropnamen, fotomateriaal uit diverse bronnen en brieven van de soldaten. Als toetje krijgt u een goed gemaakte The Making of The War.